Nửa thế kỷ dựng lại hình hài Mỹ Sơn - Kỳ 5: Tiếng kèn saranai ở thánh địa ngàn năm
13:00 13/08/2025
Từ khi UNESCO vinh danh khu đền tháp Mỹ Sơn trong danh sách Di sản văn hóa thế giới, quần thể kiến trúc tâm linh văn hóa Chămpa cổ chứng kiến sự đổi thay ngoạn mục.
Thiên Sanh Vũ thổi kèn saranai phục vụ du khách tham quan Mỹ Sơn - Ảnh: B.D.
Không chỉ dự án trùng tu liên tiếp được đổ vào, những hoạt động làm ấm di sản cũng khiến thung lũng nhộn nhịp bước chân người.
Giai điệu nhạc ở đất thiêng
Một buổi chiều, khi đi qua các trạm dừng chân nghỉ ngơi cho du khách nằm trước lối nội bộ vào từng dải tháp, chúng tôi không thể bước đi khi nghe tiếng kèn saranai - một trong những biểu tượng đặc trưng của âm nhạc người Chămpa cất lên.
Phía sau căn nhà biểu diễn nghệ thuật Chămpa, Thiên Sanh Vũ - chàng trai người Chăm, 35 tuổi, quê Ninh Thuận - đứng dưới gốc cây thổi một thứ giai điệu nghe da diết, buồn thương, réo rắt lòng người.
15h30 mỗi ngày theo lịch thường lệ là chương trình biểu diễn nghệ thuật văn hóa dân gian Chămpa ở Nửa thế kỷ dựng lại hình hài Mỹ Sơn - Kỳ 2: Hành trình nửa thế kỷ dựng lại Mỹ Sơn
Trên sâu khấu nhỏ, tiếng trống paranưng nổi lên như báo hiệu màn nghệ thuật sắp ra mắt sau tấm màn nhung.
Khi tiếng trống lịm dần dưới đôi bàn tay nghệ nhân, tiếng kèn saranai cất lên những giai điệu réo rắt đưa những cô gái xinh xắn trong bộ trang phục Chămpa bước ra sân khấu với bình gốm đội trên đầu.
Dù tiết mục khá đơn giản, không quá hoành tráng như ở các nhà hát lớn nhưng được diễn xướng ngay trên thánh địa khiến du khách trải qua những cung bậc cảm xúc. Tiếng kèn saranai với điệu múa đội nước réo rắt trong thung lũng như nỉ non rồi hòa tan vào những bức tường tháp lặng câm ngàn năm.
Phó giám đốc phụ trách Ban quản lý di sản văn hóa Mỹ Sơn Nguyễn Công Khiết cho biết do sự bào mòn của thời gian và thiên biến, phần lớn cư dân Chămpa không còn cư trú ở quanh khu đền tháp và các vùng lân cận.
Từ khi được UNESCO đưa vào danh sách Di sản văn hóa thế giới, lượng khách cấp tập khắp nơi tìm về chiêm bái không gian di sản.
Mỹ Sơn không giống như các di tích khác, việc tổ chức các hoạt động để giúp du khách nán lại lâu hơn, có nhiều trải nghiệm hơn ngay trong một không gian vốn tín ngưỡng thiêng liêng cũng khiến nhiều đơn vị quản lý văn hóa đau đầu.
Qua nhiều cân nhắc, sau một chuyến thăm Mỹ Sơn của người đứng đầu ngành văn hóa tỉnh Ninh Thuận, ý tưởng tổ chức các chương trình nghệ thuật Chămpa được gợi mở. Nhưng vấn đề lớn nhất lúc đó là làm sao có đội ngũ nghệ nhân, đạo diễn chương trình, biên đạo... am hiểu văn hóa Chăm để có thể tổ chức sự kiện liên tục ở Mỹ Sơn?
Hiểu tình thế của Quảng Nam, giám đốc Sở Văn hóa Truyền thông Ninh Thuận lúc đó đã nhận lời giúp đỡ.
Theo ông Khiết, với sự giới thiệu từ tỉnh Ninh Thuận, đầu năm 2002 Mỹ Sơn mời được một nhóm nghệ nhân người Chăm từ quê nhà Ninh Thuận ra Quảng Nam trình diễn.
Đa phần những người này đều là nghệ nhân có tên tuổi, sinh sống ở các làng Chăm lâu đời, thường thực hành các nghi lễ truyền thống của cộng đồng.
Ông Khiết cho biết ngay khi ra Mỹ Sơn, nhóm nghệ nhân được bố trí với chế độ đãi ngộ đặc biệt nhất. Hằng ngày các nghệ nhân biểu diễn ở Trung tâm văn hóa huyện Duy Xuyên và thánh địa Mỹ Sơn phục vụ du khách, đêm về được bố trí ăn ở tại dãy nhà công vụ nằm trên lối vào khu đền tháp.
Sự xuất hiện của nhóm nghệ nhân này ngay lập tức thu hút sự quan tâm của du khách và sớm trở thành một đặc sản riêng có ở Mỹ Sơn.
Du khách thưởng thức các tiết mục nghệ thuật Chămpa trong Mỹ Sơn
Ở lại với Mỹ Sơn
Chúng tôi gặp Thiên Sanh Vũ - nghệ nhân kèn saranai khi anh đang đứng thổi giai điệu Chăm nỉ non sau lưng gian nhà biểu diễn nghệ thuật. Vũ 35 tuổi nhưng vóc dáng cứng hơn so với tuổi thật của mình.
Anh cho biết mình cùng một số anh chị em khác cùng xã, cùng quê ở Ninh Thuận đang gắn bó hằng ngày để trình diễn các tiết mục nghệ thuật Chăm cho du khách khi đến tham quan Mỹ Sơn.
Chàng trai Chăm quê ở xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận (cũ) này là thế hệ kế nghiệp trong một gia đình có nhiều đời gìn giữ văn hóa truyền thống Chămpa. Chú của Vũ, ông Trượng Tốn, là nghệ nhân kèn saranai được biết đến nhiều ở Ninh Thuận, thường được mời đi biểu diễn ở các sự kiện lớn.
Vũ nói vì gia đình có bề dày như vậy nên từ nhỏ văn hóa Chămpa đã thấm vào máu thịt. Anh theo chú, người cha học nghề làm trống paranưng, trống ginăng, tập kèn saranai.
Ở quê nhà, Vũ hay được mời tham gia thực hành các nghi lễ truyền thống, anh cũng biết làm nhiều nhạc cụ Chăm nên thỉnh thoảng được ngành văn hóa mời đi truyền nghề cho lớp trẻ.
Đầu năm 2004, Vũ khi đó còn thanh niên bỗng được một cán bộ tìm tới nhà đặt vấn đề mời ra Quảng Nam trình diễn cho du khách văn hóa Chămpa tại khu đền tháp Mỹ Sơn. Không chút do dự, Vũ gói ghém đồ đạc rồi mang theo cây kèn saranai đón xe ngược ra miền Trung.
Đến Mỹ Sơn, chàng trai Ninh Thuận được bố trí ăn ở cùng ba anh em cùng quê gồm A Thập Hữu Lưu (44 tuổi, nghệ nhân trống ginăng), Thập A Ri Va Ja Day (31 tuổi, biên đạo múa kiêm nghệ nhân trống ginăng), Quảng Đác Hòa (54 tuổi).
Chàng nghệ nhân kèn saranai người Chăm nói rằng từ ngày ra Mỹ Sơn, được là một người con Chămpa phục vụ nơi di sản của tổ tiên ngàn năm anh như được sống hết với tất cả những đam mê, nhiệt huyết của mình.
Mỗi ngày ở Mỹ Sơn có bốn lần biểu diễn nghệ thuật gồm hai phiên buổi sáng, hai phiên buổi chiều. Chỉ chừng vài chục phút nhưng mỗi lần lên sân khấu, được cất lên những giai điệu truyền thống của người Chăm phục vụ du khách, Vũ đều cảm thấy tâm hồn mình trọn vẹn ý nghĩa.
"Ở đây ngoài biểu diễn nghệ thuật Chăm, tôi còn tranh thủ chế tác nhạc cụ. Khách đến tham quan có thể đặt hàng và mua về để làm quà, không gì hạnh phúc bằng việc được sống với văn hóa, trái tim của mình bên di sản của tiền nhân đã để lại tới hôm nay" - Vũ nói.
Những gia đình Chăm bên thánh địa
Ông Nguyễn Công Khiết cho biết đội nghệ thuật văn hóa Chămpa là một phần của linh hồn di sản sống động. Không chỉ giữ ấm không gian mà giúp du khách trải nghiệm, hiểu thêm về Mỹ Sơn.
Để giữ chân các thành viên này gắn bó lâu dài, tạo ra những thế hệ kế cận ngay tại Mỹ Sơn, chính quyền đã ưu tiên đặc biệt để từng nghệ nhân có thể lập gia đình, xây dựng nhà cửa và ổn định lâu dài như một công dân tỉnh Quảng Nam.
Ít năm trước, mỗi nghệ nhân sau khi lập gia đình được chính quyền tạo điều kiện bán giá ưu đãi một lô đất, hỗ trợ kinh phí xây nhà. Nhờ động lực to lớn này, các nghệ nhân đã mạnh dạn lập gia đình, đưa vợ con ở quê ra Quảng Nam rồi nhập khẩu vào vùng đất mới.
Thiên Sanh Vũ cho biết năm 2014 anh lấy người vợ cùng quê tên là Quảng Thị Thu Lợi. Vũ đưa vợ ra Mỹ Sơn và được ban quản lý đồng ý nhận vào làm nghệ nhân trình diễn thổ cẩm Chămpa.
Hai năm sau khi lập gia đình, vợ chồng Vũ được bố trí mua rẻ lô đất rộng 200m2 ở thôn Mỹ Sơn. Tới 2017 hai vợ chồng Vũ dành dụm và cất được căn nhà trị giá 350 triệu đồng, tới nay đã là công dân TP Đà Nẵng.
Không chỉ Vũ, tất cả anh em nghệ nhân Chăm trong đợt ra Mỹ Sơn với Vũ cũng được bố trí nơi ở, công việc, tạo điều kiện mua đất để ổn định cuộc sống. Anh Thập Hữu Lưu cùng vợ là nghệ nhân dệt thổ cẩm Ngư Thị Thượng Uyển hiện cũng đã có nhà cửa ổn định ở gần Mỹ Sơn, có công việc ổn định trong khu đền tháp và sinh được hai con.
Cũng như Vũ, con cái anh Lưu sẽ là những thế hệ người Chăm một mai này kế nghiệp cha mình trên vùng đất thiêng.
**************
Nằm giữa thung lũng bao quanh núi rừng, Mỹ Sơn không chỉ là điểm tham quan di sản mà mỗi năm thu hút một lượng lớn người khắp nơi tìm về hành hương. Bài toán bảo tồn cân bằng với tính chất của khu tâm linh tín ngưỡng được đặc biệt coi trọng.
>> Kỳ tới: Giữ di sản mãi trường tồn
Nửa thế kỷ dựng lại hình hài Mỹ Sơn - Kỳ 4: Những 'chuyên gia' đặc biệt ở khu đền tháp
Để dựng lại hình hài nguyên vẹn quần thể di sản, hàng chục năm qua đã có những đội ngũ nhà khoa học, kiến trúc sư hàng đầu thế giới về thánh địa Mỹ Sơn để cùng người Việt làm việc.
Bộ Nội vụ đề nghị các đơn vị, địa phương ban hành quyết định nghỉ việc với cán bộ, công chức theo nghị định 178 hoàn tất trước 31-8. Thời điểm nghỉ việc để hưởng chế độ muộn nhất là ngày 1-9, sau thời điểm này sẽ kết thúc.
Từ ngày 15-8-2025, Cục Đường bộ Việt Nam sẽ thí điểm cấm xe tải chạy làn 1 trên hai tuyến cao tốc Hà Nội - Hải Phòng và Pháp Vân - Cầu Giẽ trong thời gian 1 tháng.
Các quan chức Mỹ phải gấp rút tìm kiếm địa điểm tổ chức Hội nghị Thượng đỉnh giữa Tổng thống Donald Trump và người đồng cấp Nga Vladimir Putin bởi hàng loạt vấn đề.
Nga tuyên bố giữ nguyên các điều kiện chấm dứt cuộc chiến ở Ukraine, đồng thời công khai chỉ trích các động thái ngoại giao của châu Âu nhằm giải quyết xung đột là 'không đáng kể' và mang tính cản trở.
Nửa thế kỷ dựng lại hình hài Mỹ Sơn - Kỳ 4: Những 'chuyên gia' đặc biệt ở khu đền tháp
