07/06/2025 12:11

Đổi thay trên những xóm nhà cao cẳng TP.HCM - Kỳ 1: Thắp đèn kể chuyện kênh rạch xưa

Người dân những xóm nhà cao cẳng ven kênh rạch TP.HCM trong diện giải tỏa đang chộn rộn vui buồn với dự định cuộc sống mới.

Nói như tiến sĩ Võ Kim Cương, nguyên phó Kiến trúc sư trưởng đã nửa thế kỷ đồng hành cùng sự phát triển đô thị TP.HCM, thì việc cải tạo kênh rạch không chỉ là công trình hạ tầng, san lấp, làm sạch hay xây mới mà đó còn là công trình nhân sinh, nơi từng mét kênh được dọn sạch cũng là từng phận người mới được dựng xây...

Có nhiều mốc quan trọng trong công cuộc cải tạo kênh rạch TP.HCM, nhưng phải nhắc thời điểm năm 1993, cố Thủ tướng TP.HCM điều tra xã hội học toàn bộ nhà trên và ven kênh rạch trong tháng 12, chuẩn bị cho di dời

Năm 1995, cố Thủ tướng Đức Helmut Kohl sang thăm TP.HCM, cũng được dẫn đi thực địa kênh Nhiêu Lộc và thẳng thắn góp ý phải cải tạo dòng kênh này mới có thể phát triển TP và nâng cao được đời sống người dân.

Nhưng đó đã là chuyện lịch sử cuối thế kỷ 20. Trở lại hôm nay, nhiều đổi thay tốt đẹp đã được thực hiện trên các kênh rạch TP.HCM cũng như vẫn còn đó rất nhiều khó khăn cần vượt qua...

Trưa hè, ông Châu Mách Du Sô (60 tuổi, ngụ hẻm đường Ngô Tất Tố, quận Bình Thạnh) ngồi dựa ô cửa sổ lộng gió, nhìn ra con rạch Văn Thánh in bóng rặng dừa và những chiếc ghe nhỏ chạy ngang hệt cảnh miền Tây.

Trong trí nhớ những người cố cựu ở nơi dự án di dời và cải tạo kênh rạch như các kênh Nhiêu Lộc, dòng kênh Đôi, Văn Thánh, Xuyên Tâm, Tàu Hủ..., tuổi thơ họ gắn với con nước còn xanh trong cùng những ngày hè đi câu cá, xúc tép, bơi lội, đùa chơi.

Rót ly nước trà, ông Du Sô nhớ lại: "Những ngày tôi còn nhỏ, dòng nước trong, mấy chị em tôi hay nhảy ùm xuống tắm. Ba mẹ ban ngày làm thuê, ba làm nghề gác dan (bảo vệ), chiều về gặp con nước cạn ông bà cùng nhau chèo ghe đi lưới cá, vậy mà nuôi cả gia đình 6 đứa con lớn khôn". Ngồi kế là vợ ông, bà Zacop Thị Ay Sac (67 tuổi) đang bày biện bữa cơm trưa với món mắm kho.

Vừa ăn, bà vừa thong thả kể rằng đại gia đình mình sinh sống ở đây ba đời rồi, từ những năm 1960 chưa có điện đóm gì. Hiện căn nhà ván rộng chừng 60m2 nhưng là gian nhà chung của hơn 20 người, ngăn ra thành các gian phòng bé xíu. "Ở đây thoáng mát, chúng tôi sống quen từ nhỏ tới lớn rồi. Xưa dòng nước ra vô trong lắm, mát rượi", bà Ay Sac bồi hồi.

Ở gian nhà ngoài, em gái bà đang làm cơm cháy để bỏ mối, mùi dầu mỡ luồn trong không khí. Rồi họ xúm lại ăn cơm trưa. Mấy miếng ván lót sàn với những khe hở, nhìn xuống thấy dòng nước sệt màu ô nhiễm.

Ông bà Du Sô ở chung xóm từ nhỏ, nên vợ nên chồng rồi sinh hai người con. Ông bà cho biết bà con xóm này sống với nhau chan hòa, ở đây tiện lợi làm ăn nên mai này rời đi sẽ tiếc nuối...

Xế chiều, ngồi trước nhà làm củ kiệu ngâm chua, bà Ba (70 tuổi, ngụ hẻm đường Phạm Thế Hiển, quận 8) nghe chúng tôi hỏi chuyện xưa thì xởi lởi kể gia đình mình sống trong căn nhà cao cẳng trên dòng kênh Đôi này từ năm 1968. Chừng ấy thời gian, bà cảm nhận rõ sự thay đổi của dòng kênh và nhịp sống của xóm nhà ven kênh.

Chỉ về phía bên kia bờ bắc, bà cho biết nhiều người bên đó có lẽ buồn, vì khoảng thời gian này họ sẽ nhận tiền bồi thường để di dời.

"Còn tui bình thường, già rồi, sống được bao lâu nữa đâu. Nhà nước có di dời thì mình chấp hành, ráng còn sức để năm nào cũng làm kiệu cho con cháu ăn Tết là tui vui rồi. Nhưng nói chứ ở lâu quen tay quen chân, đây cũng là nơi thờ phụng ba tụi nhỏ", bà chia sẻ.

Bà Ba có bốn người con, tất cả đều trưởng thành trong ngôi nhà gần 50m2 sát kênh Đôi. 57 năm ở đây, bà quen với từng lối đi, từng cái tên hàng xóm, quen với tục lệ của người ở vùng sông nước là cúng cầu, cúng kênh, kể cả thả đèn vào dịp năm mới để cầu may mắn. Bà nhớ lại: "Hồi xưa nước nôi ở đây sạch sẽ lắm, tụi nhỏ nhảy xuống tắm ầm ầm".

Có lẽ với khách vãng lai, mỗi khi có việc đi ngang những dòng kênh đen, họ thường nhăn mũi vì mùi hôi, rác rưới. Nhưng với những ai gắn bó cả đời với kênh với rạch, họ vừa lưu luyến cuộc sống ngày cũ, vừa mong dòng kênh cũng như đời mình sẽ sang trang tươi sáng hơn.

Ông Du Sô trầm tư nhớ lại: "Có thời gian con rạch bốc mùi, rác rưới khó chịu lắm. Nhờ những năm sau này người ta nạo vét lòng sông, nước đỡ hơn. Đặc biệt, nơi đây có tuyến tàu điện metro đi ngang, thế nên trong tương lai gần, bà con cũng mong hạ tầng mặt đất cũng theo kịp sự hiện đại".

Sáng mát trời, người cháu đang xem tivi trong nhà, ông Nguyễn Như Hoàng (60 tuổi, ngụ hẻm đường Nguyễn Thái Sơn, quận Gò Vấp) xách cần câu ra bờ kênh câu cá trê. Câu xong, ông bỏ vào bể cá nhỏ, để chiều cháu gái đi học về lại đem thả lại ra kênh như một trò chơi tuổi thơ.

Từ 56m2 ban đầu của căn nhà ven rạch Xuyên Tâm, sau di dời, nhà ông lùi vào phía trong và còn lại 16m2. Xây mới từ tháng 10-2024, ông nói giờ diện tích nhỏ hơn nhiều nhưng vợ chồng ông và gia đình nhỏ của con trai gói ghém vẫn sinh hoạt đầm ấm.

Ông Hoàng kể: "Chúng tôi sống ở đây từ năm 2000, lúc đó còn vắng vẻ, cỏ dại mọc đầy. Nghe kể thời xưa có những người ngoài Bắc vào trồng cói nữa. Trước đây kênh này trong vắt, cá nhiều, người dân còn trồng rau, nuôi heo, nuôi bò. Nhưng rồi người đông, một số dãy trọ, nhà tạm... vứt rác bừa bãi, ô nhiễm dần, nhất là mùa dịch COVID-19".

Ngày về đây ở, hai ông bà chịu cảnh ẩm thấp, muỗi nhiều, chuột quần tới quần lui khai khắm, nền nhà lại thấp nên họ phải mua xà bần về đổ thêm. Mãi sau này khi di dời vào mé trong, cả dãy nhà mới nâng nền lên cao, quay mặt tiền ra dòng kênh, nên mọi người thường đùa là ở... chuồng chim.

Thời điểm chúng tôi gặp, ông Hoàng cho biết còn cái kho trước nhà sẽ dỡ bỏ nốt để bàn giao cho cơ quan chức năng. Ông mong dòng kênh sẽ sớm sạch trong trở lại để đời con cháu được ra bờ sông hóng mát cùng thú vui câu cá, ngắm tàu ghe qua sông...

Những dự án trọng điểm

Dự án nạo vét, xây dựng hạ tầng, cải tạo môi trường bờ bắc kênh Đôi (quận 8) do Ban quản lý dự án đầu tư xây dựng hạ tầng đô thị làm chủ đầu tư với tổng mức đầu tư dự kiến 4.930 tỉ đồng, gồm giai đoạn 2021 - 2025 và 2026 - 2030.

Các hạng mục gồm: xây dựng khoảng 4,3km kè, nạo vét một phần kênh Đôi phía bờ bắc; mở rộng đường Hoài Thanh, Nguyễn Duy; xây mới đường Nguyễn Duy nối dài (từ hẻm 157 Hưng Phú đến cầu chữ Y) và cầu Hiệp Ân 2.

Dự án sẽ làm hệ thống thoát nước mưa, nước thải, cây xanh, chiếu sáng dọc các đường ven kênh, xây dựng bến thủy nội địa. Dự kiến tháng 6-2025 hoàn thành cơ bản việc thu hồi mặt bằng.

Với dự án cải tạo rạch Xuyên Tâm (đoạn qua Bình Thạnh), hiện quận Gò Vấp và Bình Thạnh đang khẩn trương thực hiện các thủ tục hoàn thành bàn giao mặt bằng.

Tổng chiều dài khoảng 1,5km, dự án cải tạo rạch Văn Thánh (đoạn qua Bình Thạnh) gồm: nạo vét, cải tạo và làm đường hai bên. Dự án tổng mức đầu tư gần 6.200 tỉ đồng, cần di dời hơn 1.063 hộ dân, dự kiến triển khai đến năm 2028.

Căn nhà số 1 nằm trong hẻm số 1 đường Hưng Phú có diện tích lớn nhất khu vực với 4 thế hệ sinh sống đã sẵn sàng rời đi vì một dòng kênh tươi sáng hơn.